Để mô hình kinh tế tuần hoàn có thể góp phần vào phát triển bền vững, khi thực hiện phải khắc phục được một số thách thức cơ bản, trong đó có nguy cơ tác dụng ngược.

Thu hồi, tái chế các thiết bị điện tử. Ảnh: Reuter

Từ hàng trăm năm nay, nền kinh tế thường vận hành theo đường thẳng: Khai thác – Sử dụng – Thải bỏ. Tuy nhiên trong một vài năm trở lại đây, với áp lực dân số tăng, đô thị hóa và nhu cầu tiêu thụ trên đầu người ngày càng lớn, khiến nhiều tài nguyên trở nên khan hiếm, chi phí môi trường tạo tài nguyên mới hoặc khắc phục các hậu quả môi trường đã trở thành gánh nặng đè lên hành tinh.

Đó là lý do tại sao mô hình Kinh tế tuần hoàn (Circular Economy) vận hành theo nguyên tắc: sản phẩm hoặc nguyên liệu trong kinh tế tuần hoàn sẽ liên tục được bảo trì, tái sử dụng, tái chế nhằm hướng tới việc không còn khai thác tài nguyên hay tạo chất thải đã trở thành một trong những thành phần chính của kế hoạch giảm phát thải carbon tại không ít quốc gia.

Lợi ích của kinh tế tuần hoàn

Nước là ví dụ quan trọng của kinh tế tuần hoàn. Người ta cho rằng việc lãng phí năng lượng, sức lực, tiền bạc để sử dụng nước vòi sạch cho việc xây dựng, tưới tiêu cảnh quan hay xả nhà vệ sinh là một điều khó bao biện, trong khi có thể sử dụng nước xám tái chế (từ vòi sen, bồn rửa) hoặc nước đen tái chế (từ nhà vệ sinh) để giảm nhu cầu nước “sạch” và đảm bảo các nguồn nước không bị đổ trộn chất thải rắn với nhau. Việc này cũng đồng thời làm giảm tình trạng khan hiếm nguồn nước ngọt vốn được coi là “cuộc chiến tranh” giữa nhiều quốc gia như khu vực thượng nguồn Himalaya, Tây Tạng, Trung Quốc, Ấn Độ và các nước hạ lưu sông Mekong.

Nền kinh tế tuần hoàn có tác động rất lớn đến sự phát triển kinh tế. Báo cáo năm 2016 do Tổ chức Ellen MacArthur Foundation và Hội nghị Phát triển và Thương mại Liên Hợp Quốc (UNCTAD) cho thấy Ấn Độ sẽ tạo ra 218 tỷ USD giá trị kinh tế gia tăng đến năm 2030 và đạt gần gấp ba con số này đến năm 2050 nếu họ chỉ cần áp dụng các nguyên tắc tuần hoàn trong ba lĩnh vực: thành phố và xây dựng, thực phẩm và nông nghiệp, sản xuất xe và di chuyển.

Báo cáo tương tự với Trung Quốc cũng chỉ ra áp dụng các nguyên tắc kinh tế tuần hoàn ở quy mô đô thị có thể khiến hàng hóa, dịch vụ trở nên rẻ hơn, giảm 50% phát thải bụi mịn, 23% phát thải khí nhà kính và 47% tắc nghẽn giao thông vào năm 2040.

Thực ra, các nguyên tắc tuần hoàn đã xuất hiện ở các quốc gia nghèo hoặc đang phát triển. Chẳng hạn như việc sửa chữa thiết bị, đồ dùng hư hỏng để sử dụng là một cấu phần quan trọng của kinh tế tuần hoàn và đã ăn sâu vào thói quen người dân các nước đang phát triển như Ấn Độ, Trung Quốc... Chúng thường được xử lý bởi khu vực kinh tế phi chính thức; các hoạt động này là cung cấp nguồn sinh kế duy nhất cho một bộ phận không nhỏ người dân nghèo.

Các thách thức khi thực hành kinh tế tuần hoàn

Mặc dù không còn nghi ngờ gì về lợi ích của mô hình kinh tế tuần hoàn, nhưng trong quá trình thực hiện, nó phải khắc phục được một số thách thức cơ bản:

Tính khả thi và mong muốn thực hiện.

Liệu có được kinh tế tuần hoàn 100% không phát thải? Chẳng hạn giấy chỉ có thể tái chế một số lần nhất định; chất thải nguy hại như thủy ngân, amiăng không thể tái chế mà phải loại bỏ ra khỏi chu trình. Những hạn chế này đã được các nhà lập pháp nhận thấy rõ. Ủy ban châu Âu, trong nỗ lực đưa ra chỉ thị Kinh tế tuần hoàn năm 2018 chỉ đặt mục tiêu trung bình dài hạn để tái chế chất thải bao bì là 70% và tái chế rác thải sinh hoạt là 65%. Mục tiêu cụ thể trong từng chất còn thấp hơn nữa.

Hệ thống thu hồi chủ động tạo ra các vòng lặp, giúp hạn chế sử dụng tài nguyên mới và hạn chế tác động môi trường. Nguồn: Ellen MacArthur Foundation

Nhiều sản phẩm ngày nay trở nên rất khó phân hủy và quá phức tạp để tái chế, ví dụ vi mạch, pin, chất thải y tế, túi nhựa, vỏ hộp sữa, dầu, lốp xe, hộp sơn…Trong mỗi bước tái chế lại đòi hỏi tiêu tốn tài nguyên và năng lượng. Nếu thực sự công nghệ có thể khả thi để tái chế 100% thì kinh tế tuần hoàn vẫn phản tác dụng nếu chi phí thu hồi cao hơn giá trị vật liệu thu được. Bên cạnh đó, việc thiếu các ưu đãi (thuế, đầu tư) trong khuôn khổ pháp luật hiện tại khiến ít doanh nghiệp mong muốn theo đuổi mục tiêu tuần hoàn.

Thiếu hướng dẫn chiến lược và tiêu chuẩn hóa.

Không phải quốc gia nào cũng có đầy đủ những quy định hay hướng dẫn cụ thể trong triển khai kinh tế tuần hoàn. Cụ thể như Việt Nam có xây dựng bộ tiêu chí dựa trên khung của 17 mục tiêu phát triển bền vững Liên Hợp Quốc, trong đó đề cập đến kinh tế tuần hoàn nhưng theo Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam VCCI vẫn cần cụ thể hóa hơn và định lượng các chỉ tiêu này. Các quy định liên quan đến tính tuần hoàn đang nằm rải rác ở nhiều bộ luật, nghị định khác nhau; một số vấn đề đang bỏ trống như điều kiện cấp vốn, dẫn đến khó khăn cho các doanh nghiệp thực hiện.

Còn thiếu yếu tố xã hội bền vững.

Trong ba yếu tố phát triển bền vững là kinh tế, môi trường và xã hội, mô hình kinh tế tuần hoàn mới chỉ chú trọng được hai thành tố đầu mà chưa cân nhắc nhiều đến các vấn đề con người. Thực sự, kinh tế tuần hoàn có thể tạo ra các cơ hội việc làm mới. Những quy trình như tân trang hoặc tái chế sẽ đòi hỏi lao động con người ở những khâu không thể chuẩn hóa cho máy móc, nhưng công việc tạo ra rất có thể lại phát sinh ở một vùng, hay một quốc gia khác, nơi thiếu các chuẩn mực cần thiết để bảo vệ môi trường hay quyền lợi, sức khoẻ người lao động, hoặc đơn giản là nơi tồn tại những kẽ hở pháp lý dẫn tới sự lạm dụng.

Điều này thể hiện rất rõ trong vấn nạn rác thải nhựa vài năm qua, khi những quốc gia phát triển phương Tây gửi hàng nghìn container rác nhựa đến các nước đang phát triển Trung Quốc, Thái Lan, Malaysia, Philippines, Indonesia, Việt Nam dưới danh nghĩa “tái chế”.

Nghiên cứu từ Đại học Yale trên Tạp chí Sinh thái Công nghiệp năm 2017, đã kết luận rằng các hoạt động kinh tế tuần hoàn thực sự có khả năng làm tăng tổng lượng tài nguyên bị tiêu tốn, dẫn tới “loại trừ một phần hoặc toàn bộ lợi ích nó tạo ra”.

Cơ chế này gọi là phản ứng ngược lại (Circular economy rebound), tương tự như trường hợp sử dụng năng lượng hiệu quả trong nhà máy điện than dẫn đến giá than thấp hơn, từ đó làm tăng nhu cầu và tăng tổng than tiêu dùng. Như vậy mặc dù kỹ thuật, công nghệ có thể thành công trong việc giảm tác động môi trường trên mỗi đơn vị, nhưng trên bình diện tổng thể lợi ích mang lại bị hạn chế bởi tiến bộ công nghệ cũng đồng thời khiến con người muốn tiêu thụ và sản xuất nhiều hơn tài nguyên, dẫn tới lượng tài nguyên tiêu tốn cũng lớn hơn.

Để giảm tác động môi trường, chỉ kinh tế tuần hoàn không phải là câu trả lời đầy đủ. Trong 3 chữ R về giải pháp môi trường, thứ tự ưu tiên là Tiết giảm (Reduce), Tái sử dụng (Reuse), rồi mới đến Tái chế (Recycle). Nhưng việc giảm thiểu lại trái với tư duy “tăng trưởng” của nền kinh tế và tư duy “tiêu dùng” phổ biến của người dân. Người ta kì vọng kinh tế tuần hoàn sẽ gắn kết sự bền vững với tăng trưởng kinh tế, nói cách khác tạo ra nhiều hàng hóa, của cải hơn.

Một doanh nghiệp chia sẻ loại đồ cũ như quần áo, giày dép, dụng cụ có thể giúp tiết kiệm vật liệu và tiền bạc, nhưng đôi khi “chia sẻ” trong lĩnh vực dịch vụ - như thị trường gọi xe công nghệ đang thiết lập mạng lưới ô tô/xe máy chở khách và mở ra lĩnh vực giao hàng đã đẩy nhu cầu tiêu dùng của khách hàng lên cao chóng mặt.

Tư duy tiêu dùng là một trong những tử huyệt về môi trường của nhiều ngành như thời trang, ăn uống, hàng tiêu dùng... Theo báo cáo của Ellen McArthur Foundation, khoảng 87% sản phẩm của ngành thời trang sản xuất ra không bao giờ được bán hoặc chỉ được giữ trong cửa hàng để rồi sau đó bị chôn lấp hoặc đốt bỏ, bởi các hãng quần áo chạy theo mô hình “thời trang nhanh” tạo ra những xu hướng 12 mùa mỗi năm, thay vì tạo ra những bộ đồ “vĩnh cửu” có thể sử dụng lâu dài.

Như vậy, bản thân tăng cường tính tuần hoàn của nền kinh tế không đủ để giải quyết được toàn bộ vấn đề, mà cần phải kết hợp với nhiều yếu tố khác như thay đổi tư duy về tăng cường, giảm nhu cầu, cải thiện công nghệ,… để có thể đem lại sự phát triển bền vững.

Theo khoahocphattrien.vn/